Het combinatievonnis: uitstel van executie?

De laatste jaren heerst een meer repressiever klimaat in Nederland. Vanuit de samenleving is er, wanneer ‘weer’ een heftig delict is gepleegd - vooral wanneer het hierbij gaat om tbs-gestelden - een roep om vergelding, men wil zwaarder straffen.[1] In de rechtspraak worden er de laatste jaren dan ook steeds vaker hoge gevangenisstraffen in combinatie met een tbs-maatregel opgelegd. Zo werd Michael P. in juli 2018 door de rechtbank veroordeeld tot 28 jaar gevangenisstraf en tbs met dwangverpleging voor het verkrachten en doden van Anne Faber.[2] In maart 2022 werd Thijs H. veroordeeld tot een gevangenisstraf van 22 jaar en tbs met dwangverpleging, voor een drievoudige moord.[3] Meer recentelijk, in november 2024, werd Donny M. veroordeeld tot een gevangenisstraf van 25 jaar en tbs met dwangverpleging, voor het misbruiken en vermoorden van Gino.[4] Deze zaken zetten aan  tot denken, is hiermee een trend ingezet waarmee er gehoor wordt gegeven aan deze roep om vergelding? En zo ja, wat zijn dan de gevolgen hiervan?

Beeld: Marijn van der Heide

Tweesporenstelsel

Het Nederlandse strafrechtelijke sanctiearsenaal kent een tweesporenstelsel van straffen en maatregelen. Tevens kan een combinatie daarvan in de vorm van een gevangenisstraf (ter vergelding) en de maatregel (behandeling ter preventie van recidive) door de strafrechter gezamenlijk worden opgelegd: het combinatievonnis.[5] In geval van een combinatievonnis wordt in de regel eerst de vrijheidsstraf ten uitvoer gelegd. De tbs neemt dan aanvang vanaf de (voorlopige) invrijheidstelling.[6] 

De Fokkensregeling

Nu heeft het Nederlandse tbs-stelsel sinds haar invoering al geen rustig bestaan gekend. Dit heeft te maken met het feit dat de tbs-maatregel vanaf het begin problemen heeft opgeroepen. Deze problemen komen voort uit de spanningen tussen de verschillende doeleinden: beveiliging, behandeling en vergelding. De behandeling kan te vroeg worden beëindigd waardoor de maatschappelijke beveiliging in gevaar komt. Om die reden worden aan verminderde toerekeningsvatbaar veroordeelden naast tbs, vaak een lange gevangenisstraf opgelegd. Dit leidt wederom tot nieuwe problemen. Wanneer eerst de straf en dan de maatregel ten uitvoer wordt gelegd, komt de veroordeelde in een ongepaste omgeving terecht: de gevangenis. Gebeurt het omgekeerde dan bestaat het gevaar dat het eventueel gunstige resultaat van de behandeling tijdens het daaropvolgende verblijf in de gevangenis teniet wordt gedaan. Ter oplossing van onder meer deze problemen is in 1992 de commissie Fokkens ingesteld. [7]

Naar aanleiding van deze commissie is in 1997 de Fokkensregeling ingevoerd. Middels de Fokkensregeling komt een combinatiegevonniste in beginsel voor plaatsing in een Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) in aanmerking als eenderde van de gevangenisstraf is uitgezeten. Deze regeling beoogt een zo spoedig mogelijke aanvang van de tbs-behandeling in geval van een combinatievonnis. De ratio hierachter is dat bij de oplegging van de tbs maatregel de noodzaak tot behandeling vaststaat en er om die reden niet te lang dient te worden gewacht met de aanvang van de behandeling.[8] 

In 2009 werd advies gevraagd over een wijziging in verband met het afschaffen van de Fokkensregeling. De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) heeft in 2010 een advies uitgebracht omtrent de afschaffing van de Fokkensregeling. Volgens de RSJ draagt de regeling bij aan de belangrijkste doelstelling van de tbs-maatregel: beveiliging van de maatschappij. Dit wordt bewerkstelligd door zo snel mogelijk te beginnen met de behandeling van de stoornis die aan het delictrisico ten grondslag ligt. Het gaat volgens de RSJ immers om (chronisch) psychiatrische patiënten die voor een geslaagde vermindering van het recidiverisico vooral baat hebben bij een hoog niveau van zorg, dat zo snel mogelijk tot stand moet komen. Afschaffing van de Fokkensregeling zal ertoe leiden dat de werkelijke behandeling van de tbs-gestelden pas kan beginnen na het passeren van de datum van hun v.i. Daarnaast zal de behandelduur van combinatiegevonnisten mogelijk verder oplopen en neemt de kans op plaatsing in de longstay toe naarmate de behandelduur toeneemt.[9] Nu is echter, tegen menig advies in, de Fokkensregeling in 2010 afgeschaft. Hiermee is het uitgangspunt verlaten dat een tbs-gestelde voor plaatsing in een FPC in aanmerking komt als eenderde deel van de gevangenisstraf is uitgezeten.[10] Door de afschaffing van de Fokkensregeling moeten veroordeelden vaak lang in detentie verblijven voordat met de behandeling kan worden begonnen.[11]  

Rechtspraak

Terug naar de rechtspraak. In de zaak van Donny M. vermeldt de rechtbank in de uitspraak uitdrukkelijk dat zij geen gebruikmaakt van de mogelijkheid een advies te geven omtrent de aanvang van de tbs-behandeling. In de afweging van alle belangen staat volgens de rechtbank in deze zaak de vergelding en generale preventie voorop. De rechtbank kan op dat moment niet inschatten wanneer aan deze strafdoelen in voldoende mate tegemoetgekomen zal zijn.[12] De rechtbank geeft hier dus prevalentie aan andere strafdoelen en geeft daarmee geen toepassing aan art. 37b lid 2 Sr. Dit artikel geeft de rechter namelijk de mogelijkheid om in zijn uitspraak een advies op te nemen omtrent het tijdstip waarop de terbeschikkingstelling dient aan te vangen. Zo kan een rechter oordelen dat de behandeling eerder aanvangt of juist niet en de behandeling pas start na het uitzitten van de gevangenisstraf.

Ter afsluiting van de casuïstiek nog een opmerkelijke zaak: de zaak van John S. In juli 2023 werd John S. door de rechtbank veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.[13] In december 2024 heeft het gerechtshof John S. in hoger beroep veroordeeld tot een gevangenisstraf van 30 jaar en tbs met dwangverpleging voor de dodelijke schietincidenten in Vlissingen en Alblasserdam.[14] Het hof legt, gelet op de buitengewone ernst en aard van de feiten, een gevangenisstraf voor de duur van dertig jaar op. Gedragsdeskundigen constateerden dat de problematiek zodanig ernstig is dat een volledige resocialisatie in de toekomst onwaarschijnlijk is. Een tbs-behandeling kan echter het recidiverisico, zowel acuut als op de lange termijn, aanzienlijk verkleinen. Bij John S. kan tbs na een langdurige gevangenisstraf nog zinvol en haalbaar zijn.[15] Het hof maakt ook in deze zaak geen gebruik van de mogelijkheid advies te geven omtrent de aanvang van de tbs- behandeling. In de afweging van alle belangen staan in deze zaak wederom de vergelding en generale preventie voorop. [16]

De rechtbank veroordeelde John S. echter tot een levenslange gevangenisstraf. In het vonnis van de rechtbank wordt geconcludeerd dat met een combinatievonnis van 30 jaar gevangenisstraf en tbs de door de wetgever gestelde doelen gericht op een veilige terugkeer in de samenleving niet worden gehaald. Ook doet een tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar of (substantieel) lager, mede door de licht verminderde toerekenbaarheid, volgens de rechtbank onvoldoende recht aan de aard en ernst van de door verdachte gepleegde misdrijven. Hierdoor komt de rechtbank tot de conclusie dat een combinatievonnis geen alternatief is en de enige passende straf een levenslange gevangenisstraf is.[17]

 Het hof is, anders dan de rechtbank, van oordeel dat een levenslange gevangenisstraf niet passend is, nu de bewezenverklaarde feiten niet volledig, maar in verminderde mate kunnen worden toegerekend. Tbs is volgens hen nog een betekenisvolle maatregel in deze zaak. Om die reden wordt dan ook een tijdelijke gevangenisstraf voor de duur van 30 jaren opgelegd in combinatie met tbs. [18] Opmerkelijk is dus dat het hof, in tegenstelling tot de rechtbank, van oordeel is dat de doelen van tbs wél kunnen worden behaald?

De prijs van combinatievonnissen

Met het voorgaande in ogenschouw genomen, kan men zich dus afvragen tegen welke prijs deze combinatievonnissen zijn. Wanneer naast een gevangenisstraf, tevens de tbs-maatregel wordt opgelegd, staat met de oplegging van tbs immers vast dat de veroordeelde behandeling nodig heeft. Deze behandeling wordt echter op de lange baan geschoven wanneer eerst een langdurige gevangenisstraf wordt opgelegd. Dit is gezien de ernst van de misdrijven en in die hoedanigheid het laten prevaleren van andere strafdoelen niet altijd onbegrijpelijk. Daarentegen is het echter nog maar de vraag of tbs-patiënten nog adequaat en effectief te behandelen zijn na een dergelijke lange gevangenisstraf. Wanneer eerst een lange gevangenisstraf dient te worden uitgezeten en dat daarna wordt gevolgd door een tbs-maatregel ligt detentieschade, een verminderde behandelmotivatie van de tbs-gestelde en wellicht ook een verminderde kans op een succesvolle behandeling op de loer. Een lange detentie heeft volgens gedragsdeskundigen een averechts effect op de behandelresponsiviteit.[19] Gedragsdeskundigen adviseren daarom vrijwel altijd - gezien de kans op succes - om niet te lang te wachten met (het starten van) de behandeling. Daarnaast is de motivatie van de veroordeelde hoog na zijn veroordeling en vermindert deze naarmate de gevangenisstraf is gevorderd, dat verlaagt tevens de kans op een succesvolle behandeling.[20] 

Hieruit kan worden geconcludeerd dat een snelle behandeling dus juist bescherming voor de samenleving biedt. De ‘Taskforce behandelduur tbs’ heeft in december 2014 rechters geadviseerd terughoudend te zijn in het opleggen van lange gevangenisstraffen in combinatie met tbs. Uitstel van behandeling heeft geen positief effect op het psychiatrisch ziektebeeld en de behandelbaarheid van de tbs-gestelde.[21] Uit het rapport blijkt tevens dat, zowel vanuit de patiënten (tbs-gestelden), als vanuit FPC en DJI wordt aangegeven dat de meeste voortgang in de behandeling behaald wordt in de eerste jaren van het behandelcontact.[22] Het belang van een goede start om te komen tot een versnelling van de behandelduur wordt onderschreven. Dit hangt samen met dat als men in het begin van de behandeling vaart verliest, de tbs-gestelde zijn motivatie verliest en steeds minder vatbaar wordt voor de behandelinspanning.  

Tijdens het schrijven van dit artikel, kwam ik in de literatuur het volgende tegen: “De tbs is primair een beveiligingsmaatregel die voor onbepaalde duur kan worden opgelegd door de strafrechter wanneer er sprake is van (seksuele) geweldsdelicten. De tbs-gestelde kan pas terugkeren in de maatschappij als zijn delictgevaarlijkheid voldoende is afgenomen. De rechter beslist daarover. Daardoor is de tbs een humaan en reëel alternatief voor de langdurige gevangenisstraf en levenslang”.[24] Gesteld wordt dus dat tbs een humaan en reëel alternatief is voor de langdurige gevangenisstraf en levenslang. Maar, kan er nog wel gesproken worden van een humaan en reëel alternatief wanneer, zoals in de zaak van John S., de maximale duur van een tijdelijke gevangenisstraf wordt opgelegd in combinatie met tbs? De facto kan John S. pas na zijn v.i. (wat in zijn geval 28 jaar is) aan zijn behandeling beginnen. Zoals uit het vonnis van het hof volgt, verwachten deskundigen dat de behandeling intensief en langdurig zal zijn.[25] Gemiddeld genomen duurt een tbs-behandeling al 9,4 jaar. [26]

Ter illustratie schatte de rechtbank in de zaak van John S., middels een rekensom, de duur van een tijdelijke gevangenisstraf op minstens 60 jaar en noemde de levenslange gevangenisstraf passend, als slechts naar de ernst van de feiten en de omstandigheden daaromheen zou worden gekeken. De licht verminderde toerekenbaarheid maakt dat een tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar of (substantieel) lager onvoldoende recht doet aan de aard en ernst van de gepleegde misdrijven.[27] De straf die het hof oplegde aan John S. hiertegen afgezet, kan wellicht nog gezien worden als een alternatief. Maar, of er daarmee nog sprake is van een humaan en reëel alternatief vind ik ter discussie staan. De grenzen worden, mijns inziens, in ieder geval opgezocht. 

Conclusie

De tendens van combinatievonnissen waarbij sprake is van forse gevangenisstraffen in combinatie met tbs, roept verschillende problemen op. Het komt de behandeling van de tbs- gestelde, en daarmee tevens de beveiliging van de maatschappij niet ten goede. In de kern is de Fokkensregeling een regeling die het belang van een spoedige aanvang van de behandeling onderschrijft. Of de Fokkensregeling in ons huidige systeem soelaas biedt, bijvoorbeeld gezien het feit dat er tevens sprake is van capaciteitstekorten, lange wachtlijsten voor plaatsing in een tbs-kliniek etc. is de vraag. Een sluitend antwoord, of een oplossing voor deze kwestie, heb ik dus helaas niet. Met deze beschouwing wil ik echter wel aandacht vragen voor de huidige werking van tbs en de spanningen die hierbij komen kijken, vooral in het geval van een combinatievonnis waarbij forse gevangenisstraffen worden opgelegd.  Met de oplegging van de maximale duur van een tijdelijke gevangenisstraf in de zaak van John S. lijkt de enige beperking die nu nog bestaat op een - bijna - grenzeloze vergelding de verboden combinatie van levenslang en tbs (zoals bepaald in de zaak van Lucia de B).]28] Waar vanuit de samenleving een roep om vergelding is, is vanuit de forensische psychiatrie een roep om (tijdige) behandeling. Men is in dezen nog op zoek naar de gulde middenweg.

[1] Zie ‘De nadruk in de samenleving ligt op vergelding, daar luisteren we goed naar’, trouw.nl. 

[2]  ‘De zaak Anne Faber’, rechtspraak.nl. 

[3] ‘Veroordeling van Thijs H. wegens drievoudige moord blijft in stand’, hogeraad.nl.

[4]  ‘Lange gevangenisstraf en tbs voor Donny M.’, rechtspraak.nl. 

[5] K. Goethals, G. Meynen, A. Popma, Leerboek Forensische Psychiatrie, Den Haag: Boom juridisch 2023, p. 15.

[6] J.P. Balkema e.a., red., Praktisch en Veelzijdig. Vriendenboek voor Paul Vegter, Deventer: Wolters Kluwer 2019, 21.4.De executie van combinatievonnissen

[7] Justitiële Verkenningen, jaargang 19 nr. 3, 1993, De toekomst van tbs, p. 5.

[8]  Stb. 2010, 312, p. 5 ‘Fokkensregeling’. 

[9] ‘Advies Afschaffing Fokkensregeling. Beter niet, rsj.nl. 

[10]J.P. Balkema e.a., red., Praktisch en Veelzijdig. Vriendenboek voor Paul Vegter, Deventer: Wolters Kluwer 2019, 21.4.De executie van combinatievonnissen.

[11]J.A.W. Knoester & J. Boksem, ‘Zorgen rondom het strafrecht: TBS’, BJU 2020/5, p. 241-250.  

[12]‘Donny M. krijgt 25 jaar cel en tbs voor misbruik en vermoorden Gino (9)’, nos.nl.

[13]  ‘Levenslange gevangenisstraf voor schutter Vlissingen en zorgboerderij Alblasserdam’, rechtspraak.nl. 

[14] ‘Dertig jaar gevangenisstraf en tbs voor schutter Vlissingen en zorgboerderij Alblasserdam’, rechtspraak.nl.

]15]  ‘Dertig jaar gevangenisstraf en tbs voor schutter Vlissingen en zorgboerderij Alblasserdam’, rechtspraak.nl.

[16]  Hof Den Haag 17 december 2024, ECLI:NL:GHDHA:2024:2374, Tbs maatregel met verpleging van overheidswege.

[17] Rb. Rotterdam 14 juli 2023, ECLI:NL:RBROT:2023:6164, 5.8.3, Conclusie.

[18]  Hof Den Haag 17 december 2024, ECLI:NL:GHDHA:2024:2374, De duur van de op te leggen gevangenisstraf.

[19]  Taskforce behandelduur tbs 2014, p. 4 & 16.

[20[ Taskforce behandelduur tbs 2014, p. 20.

[21] Gedragskundige rapportage in het strafrecht 2022/23.8.2: Tbs in combinatie met een gevangenisstraf; Taskforce behandelduur tbs 2014, p. 20.

[22[Taskforce behandelduur tbs 2014, p. 21.

[23[  Taskforce behandelduur tbs 2014, p. 21.

[24] K. Goethals, G. Meynen, A. Popma, Leerboek Forensische Psychiatrie, Den Haag: Boom juridisch 2023, p. 24.

[25] Hof Den Haag 17 december 2024, ECLI:NL:GHDHA:2024:2374, Mogelijkheden tot behandeling en aanvullende diagnostiek. 

[26]  ‘FAQ, wat is de gemiddelde behandelduur in een tbs-kliniek?’, tbsnederland.nl. 

[27]  Rb. Rotterdam 14 juli 2023, ECLI:NL:RBROT:2023:6164, 5.8.2., Deelvraag 2.

[28]  Hof Amsterdam 13 juli 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AY3864, Inhoudsindicatie.