In Nederland krijgen jaarlijks ongeveer 35.000 burgers te maken met een vrijheidsbeneming voor korte of langere tijd.[1] De populatie van familieleden die te maken krijgen met een detentiesituatie is logischerwijs een veelvoud van dit getal. Wat voor impact gevangenschap heeft op de mensen die achterblijven nadat een familielid de gevangenis in gaat (achterblijvers) wordt desalniettemin zelden tot nooit uitgelicht.
Het is van algemene bekendheid dat het Nederlandse strafrecht zich kenmerkt door vergelding. Het doel van detentie is om de dader te straffen.[2] Niet familieleden of vrienden. Een familie of vriendengroep die binnen de kortste tijd na het tenlastegelegde te maken krijgt met vooroordelen en stigma’s. Terwijl hun vader, moeder, zoon, dochter, vriend, vriendin, man of vrouw nog in afwachting is van een oordeel door de rechter, worden zij vanaf dag één veroordeeld, als de [..] van.[3] Maud verdiepte zich in dit onderwerp en vertelt je alles over de gevolgen van een veroordeling voor familieleden en vrienden.
Een van de verhalen die wel al eerder in het daglicht is gezet is dat van Heleen en Debbie. Deze twee ‘achterblijvers’ zijn de moeder en zus van Michael P., de verkrachter en moordenaar van de nog maar 25-jarige Anne Faber. Zij treden in 2020 in gesprek met strafrechtadvocate Marjolein Dikkerboom om te vertellen over ‘het verdriet aan de vergeten kant’. Om het leed van achterblijvers extra te duiden zullen de vrouwen in dit artikel meermaals gequote worden. Dit zal worden gedaan aan de hand van hun eigen namen omdat zij niet enkel “de moeder/zus van” zijn. [4]
Dag één
“Het kwam als een donderslag bij heldere hemel." “Ik kan nog steeds niet geloven wat er gebeurd is. Wat heb je gedaan?” Terwijl je als ‘familie van’ nog vol ongeloof zit, worden alledaagse zaken meteen in een ander daglicht geplaatst. Ondanks dat het ten laste gelegde net heeft plaatsgevonden, wordt het nieuws als een lopend vuurtje verspreid. Niets lijkt meer te zijn zoals tevoren. Buren vermijden bijvoorbeeld gesprekjes, mensen kijken naar binnen of kennissen steken plots de straat over als ze je zien aan komen. [5] Er klinkt geroezemoes bij de supermarkt en overal zie je starende blikken. Vanaf het eerste moment worden familieleden daarmee als verlengstuk gezien van de dader.
Niet alleen onbekend, familie en vrienden doen dat, maar als we Heleen en Debbie mogen geloven zelfs de politie. Ondanks dat zij herhaaldelijk gevraagd hebben om de contactgegevens van de advocaat van Michael, wordt deze informatie hun niet verstrekt. Ook wanneer de politie spullen terugbrengt naar Heleen wordt haar verweten dat ze te goed voor hem zou zijn en geen enkele keer hebben ze gevraagd hoe het met hen ging. Zelfs niet, als ze de vrouwen het bericht geven dat ze hun veiligheid niet meer kunnen garanderen.[4]
Het wekt de visie dat toekomstige achterblijvers vanaf dag één door iedereen worden veroordeeld.
Dag van de waarheid
Dat de positie van familieleden van verdachten zwaar onderbelicht is, wordt met name geïllustreerd als de rechtszaak aanvang neemt. Ondanks dat zij als verlengstuk worden gezien van de dader hebben zij geen rechten ten aanzien van het strafproces. Het is dan dat zij voor het eerst geconfronteerd worden met hetgeen waar hun naaste van beschuldigd wordt. Het is dan dat je positie moet nemen in het gedeelte voor bezoekers in plaats van een aparte ruimte zoals nabestaanden hebben. Het is dan dat je je machteloos voelt omdat je niet je spijt kan betuigen aan eventuele (nabestaanden van) slachtoffers.[5] Het is dan dat het vonnis valt. Het is dan dat je er niks meer aan kan doen. Het is dan dat je hoort dat hij/zij naar de gevangenis moet. Het is dan dat de realiteit tot je doordringt: je blijft achter.
Dag van het achterblijven
Op het moment dat er sprake is van een gevangenisstraf die opgelegd wordt, dient opgemerkt te worden dat deze straf niet alleen het leven van de veroordeelde, maar die van de hele familie op zijn kop zet, in alle facetten van hun bestaan.
Financiële gevolgen
Op financieel gebied zijn er twee mogelijke scenario's. Als de hoofdverdiener van het gezin in de gevangenis belandt, kunnen de financiële gevolgen enorm zijn en moeilijk te overzien. Om de familie te kunnen blijven onderhouden is het overgebleven familielid geboden om meer geld in het laatje te brengen. Dit kan tot gevolg hebben dat andere verantwoordelijkheden verwaarloosd worden, denk bijvoorbeeld aan het ouderschap.
Ook families waarin geen sprake is van het verlies van het inkomen krijgen te maken met financiële gevolgen. De kosten die verbonden zijn aan bezoeken, telefoongesprekken en het opsturen van geld naar de gevangene mogen namelijk niet vergeten worden.
Emotionele gevolgen
Op emotioneel vlak is het vooral de extra stress die gevangenschap met zich meebrengt, wat een grote impact heeft op het leven. Daar komt bij dat familieleden van daders niet als slachtoffers worden aangemerkt door de wet en derhalve geen slachtofferhulp krijgen aangewezen. Velen lopen zelf bij een psycholoog, maar het emotionele leed blijft bestaan: ze staan ermee op en gaan ermee naar bed. Vooral emotionele eenzaamheid en het feit dat niemand hun leed begrijpt is iets waar veel achterblijvers last van hebben.[3]
Sociale gevolgen
De meeste familieleden krijgen na het achterblijven ook nog te maken met secundaire gevangenschap. Samen met de gevangene voelen ze zich ook gestraft en gelimiteerd in hun vrijheid. Families van daders krijgen te maken met veroordeling en uitsluiting. Ze kunnen niet op steun of begrip rekenen van hun medemens waardoor zij zich geïsoleerd voelen. In het geval van Heleen en Debbie is het zelfs zo erg dat de mensen waarvan zij het niet verwachtten, hun finaal in de steek lieten.[4] Er is veel schaamte en het stigma is groot. Vele achterblijvers zullen zelfs nog eerder een leugen vertellen om scheve blikken en roddels te vermijden dan dat zij er over zullen praten.[3]
Gestraft zonder veroordeling
Achterblijvers worden momenteel dubbel gestraft zonder zelf een strafbaar feit gepleegd te hebben. In ons huidige (rechts)systeem, blijven de achterblijvers van gedetineerden namelijk onopgemerkt, ondanks dat zij net zo goed de last van detentie dragen. Hun financiële, emotionele en sociale welzijn worden zwaar beïnvloed door de gevangenschap van hun dierbaren. Zij worden aangemerkt als daders, maar zijn daadwerkelijk slachtoffers...
Bronvermelding
[1] T. Molleman & A.A. van den Hurk, ‘Een kwestie van evenwichtskunsten: Over de doelen en taken van het gevangeniswezen’, DD 2012/55.
[2] Willem, N., 00904047. (2013). De impact van detentie op de familie van gedetineerden en hun toekomstperspectief. In T. Vander Beken, D. Vanhaelemeesch, & E. D’Huyvetter (Reds.), Masterproef Neergelegd Tot het Behalen van de Graad van Master in de Criminologische Wetenschappen [Thesis]. https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/060/574/RUG01-002060574_2013_0001_AC.pdf
[3] Van Den Hengel, K. (2022, 19 januari). Hoe families van daders gestraft worden zonder zelf een delict te hebben gepleegd. Brainwash. https://www.brainwash.nl/lees/samenleving/2022/hoe-families-van-daders-gestraft-worden-zonder-zelf-een-delict-te-hebben-gepleegd.html
[4] M. Dikkerboom, ‘Meesters achter de schermen’, Meesters 2020.
[5] De Nieuwe Makers van Morgen, ‘Dubbel veroordeeld’ (documentaire), 2doc.nl, 2023.
