Waar de wet mensen vergeet: Merel Pontiers missie in Texas

In een wereld waar rechtvaardigheid soms aan een zijden draadje hangt, heeft Merel Pontier haar carrière gewijd aan het verdedigen van hen die door het rechtssysteem worden vergeten. Ooit, als een rechtenstudent in Nederland, koos ze voor een ongebruikelijk pad en belandde ze in Texas, waar ze als advocaat opkomt voor levenslang gestraften. In het verleden hielp ze ter dood veroordeelden, maar haar focus ligt nu op cliënten die levenslang uitzitten – zowel zonder als met uitzicht op vervroegde vrijlating.

Haar werk speelt zich af in de harde realiteit van het Amerikaanse strafrechtsysteem, een systeem dat fundamenteel verschilt van het Nederlandse model. In dit interview neemt Merel ons mee in haar dagelijkse praktijk – van de juridische complexiteit van haar zaken tot de emotionele tol die haar werk soms eist. We verkennen de dilemma’s van het werken in een rechtssysteem waar juryrechtspraak en de doodstraf nog steeds een prominente rol spelen. Wat drijft haar om door te gaan? En welke lessen kunnen Nederlandse juristen en criminologen trekken uit haar ervaringen?

Beeld: Marijn van der Heide

Kun je ons meenemen naar het moment waarop je besloot om je carrière in Nederland achter te laten en als advocaat in Texas aan de slag te gaan? Wat dreef je tot deze beslissing?

“Ik studeerde rechten aan de Erasmus Universiteit toen ik in 2013 naar New York vertrok voor een stage bij een strafrechtadvocaat voor zes maanden. Toen ik terugkwam, zag ik een documentaire over de doodstraf op de Nederlandse tv. Clinton Young, vanuit zijn dodencel, werd daarin geïnterviewd. Het interview raakte mij omdat ik een jongeman zag die al vanaf zijn 19e in een dodencel zat en aangaf geen eerlijk proces te hebben gehad. De gevolgen van dat oneerlijke proces waren voor hem dodelijk: de Staat zou hem executeren. Ik schreef Clinton een brief en er ontstond een vriendschap. Om te kijken of het helpen van terdoodveroordeelden op juridisch gebied iets voor mij was, besloot ik om in 2016 tijdens mijn Master Strafrecht aan de EUR een stage te lopen in Louisiana bij advocaten die terdoodveroordeelden bijstaan. In 2017 kreeg Clinton een executiedatum. Ik probeerde hem vanuit Nederland te helpen, maar omdat ik in Nederland was, ging dat moeizaam. Toen zijn executie op het laatste moment werd afgeblazen, realiseerde ik mij dat als ik hem en andere terdoodveroordeelden echt wilde helpen, ik in Texas moest zijn. In 2018 meldde ik mij aan bij de University of Texas School of Law. In 2019 startte ik mijn Master in Capital Punishment daar. In 2020 studeerde ik af en werd ik officieel advocaat nadat ik de Texas Bar Exam behaalde. Ik ben mij toen volledig kosteloos gaan inzetten voor Clinton en andere terdoodveroordeelden en onterecht veroordeelden middels een Nederlandse stichting (De Clinton Young Foundation) die ik toen inmiddels ook in Texas had opgericht.”

Welke aspecten van je Nederlandse achtergrond hebben je geholpen of juist uitgedaagd in je werk binnen het Amerikaanse rechtssysteem?

“Het Nederlandse rechtssysteem is compleet anders dan het Amerikaanse strafrechtssysteem. Wanneer je bekend bent met twee verschillende rechtssystemen, heb je denk ik een bredere blik op het oplossen van juridische vraagstukken. Je kunt immers de kennis en ervaring uit twee rechtssystemen gebruiken. Het heeft mij geleerd om soms met onconventionele oplossingen te komen.”

Wat motiveert je om te blijven werken met cliënten die levenslang hebben gekregen, ondanks de vaak moeilijke omstandigheden? 

“Deze mensen zitten de rest van hun leven in de gevangenis. Een onmenselijke gedachte. Emotioneel is dit heftig; zij moeten mij vertrouwen met hun leven en als ik niet win, krijgen ze hun leven niet terug. Die verantwoordelijkheid valt soms zwaar en je moet daar een balans in proberen te vinden. Wat mij het meest motiveert zijn mijn cliënten: zij zijn stuk voor stuk mooie mensen die niet in de gevangenis horen te zitten. Zij motiveren mij elke dag weer om voor ze te vechten. Het is ontzettend dankbaar werk.”

Wat vind je van levenslang als straf?

“Amerika kent ‘life with parole’ en ‘life without parole’. Ik ben niet tegen levenslang met de mogelijkheid op vervroegde vrijlating. Er kan dan namelijk op een later moment worden gekeken of de veroordeelde weer terug de maatschappij in kan. Met ‘life without parole’ kan dit niet. Een mens verandert altijd, zeker na decennia in de gevangenis. Ik ben er daarom zeker voor om op een later moment altijd te kijken of een veroordeelde een tweede kans moet krijgen. Ik vind het onmenselijk om tegen iemand te zeggen dat diegene nooit meer mag terugkeren in de maatschappij. Iemand die twintig of dertig jaar vastzit, is niet meer dezelfde persoon als wanneer hij of zij het delict pleegde. Ik ben er daarom altijd voor om een toetsingsmoment te hebben.”

Waarom heb je ervoor gekozen om niet meer met ter dood veroordeelden te werken?

“Dat is meer zo gelopen en niet per se een bewuste keuze geweest. Toen ik nog rechten studeerde in Austin, vertelde Clinton mij (hij zat toen nog op death row) over een zaak die volgens hem van geen kanten klopte. Hij vertelde mij dat de veroordeelde in kwestie levenslang had gekregen, maar dat het er op leek dat hij onschuldig was. Clinton vroeg mij naar de zaak te kijken. Dat is nu bijna vijf jaar geleden. Clinton had gelijk: de veroordeling klopte van geen kant en ik heb de zaak inmiddels via een herzieningsverzoek heropend gekregen. Toen ik begon te werken aan deze zaak realiseerde ik mij dat levenslanggestraften in hoger beroep geen advocaat krijgen toegewezen zoals dat bij terdoodveroordeelden wel het geval is. Als zij hun veroordeling willen aanvechten zullen ze dus een advocaat zelf moeten betalen of een advocaat moeten vinden die het gratis doet. En die zijn er bijna niet. Ik besloot toen om mij meer in te zetten voor levenslanggestraften, juist omdat de hulp die zij zo hard nodig hebben er nu niet is.” 

Hoe kijk jij als advocaat naar het idee van de doodstraf? Vind je dat deze nog een plek heeft in een modern rechtssysteem?

“Ik ben uiteraard tegen de doodstraf. Ik vind dat dit zou moeten worden afgeschaft. De vraag die ik altijd stel aan mensen die voor de doodstraf zijn is deze: hoeveel onschuldige mensen ben je bereid te laten executeren om de doodstraf in stand te kunnen houden? Geen enkel rechtssysteem is namelijk perfect. In elk rechtssysteem worden onschuldige mensen veroordeeld en wanneer zij een doodstraf kunnen krijgen, betekent dit dat onschuldige mensen geëxecuteerd gaan worden, hoeveel waarborgen er ook zijn. En dat is de prijs die je betaalt voor het in stand houden van een onomkeerbare straf. Dat mag gewoon nooit gebeuren.”

Kun je ons een beeld schetsen van hoe een typische werkdag in jouw praktijk eruitziet? Hoe verschilt dit van je eerdere ervaringen in Nederland?

“Ik heb geen typische werkdag meer. Elke dag is anders. Vandaag (7 januari 2025) had ik een zitting in Houston over de vraag of ik bewijsmateriaal wat in 1998 in beslag is genomen in een moordzaak mag bekijken. Niemand weet wat er in de doos met bewijsmateriaal dat bij de politie ligt zit, het dossier is namelijk onduidelijk over wat er bij de plaats delict is gevonden en meegenomen. Het OM vond niet dat ik het recht had om de doos te bekijken, hoewel ik de zaak middels een herzieningsverzoek heropend heb gekregen. Het dossier maakt in ieder geval duidelijk dat er vingerafdrukken zijn die nog niet zijn getest. Voor mij is het dus van belang om te zien of die vingerafdrukken bewaard zijn gebleven zodat ik ze eventueel kan laten testen. Dit kan helpen om de onschuld van mijn cliënt aan te tonen. De rechter gaf mij vandaag gelijk. Morgen bezoek ik een cliënt in de gevangenis en de dag daarop staat volgepland met meetings. Elke dag is anders en dat maakt dit werk zo leuk.”

Kun je een specifieke zaak of cliënt noemen die een diepe indruk op je heeft gemaakt?

"Clintons zaak heeft uiteraard mijn leven voorgoed veranderd omdat ik naar aanleiding van zijn zaak naar Texas ben verhuisd en advocaat ben geworden. Vervolgens vond het ondenkbare plaats: Clintons veroordeling werd ongedaan gemaakt en hij kwam vrij. Het onrecht in zijn zaak is ongekend, zeker nu hij opnieuw veroordeeld is en levenslang heeft gekregen. Ik zal mij dan ook altijd voor hem blijven inzetten. Een andere veroordeelde die diepe indruk op mij heeft gemaakt is een man die op zijn 14e is veroordeeld voor moord en levenslang heeft gekregen. Hij is niet mijn cliënt, maar de medeverdachte van mijn cliënt. Hoewel deze man de moord die hij pleegde op zijn 14e niet ontkent, vind ik het diep triest dat het Amerikaanse rechtssysteem het toelaat dat een kind wat duidelijk hulp nodig heeft, voor levenslang opsluit. Hij heeft alle hoop om ooit nog uit de gevangenis te komen verloren. Mijn gesprek met hem heeft mij ontzettend geraakt: niet vanwege het delict maar vanwege zijn verloren hoop. Dit is een goed voorbeeld van waarom ik tegen levenslang ben. Deze man was 14 jaar toen hij het delict pleegde, hij is nu 39 en niet meer dezelfde persoon. Hij verdient een tweede kans maar het rechtssysteem zal hem dat niet geven.”

Denk je dat er iets is wat Nederland kan leren van het Amerikaanse rechtssysteem, of andersom? Welke verschillen springen het meest in het oog?

“Het Amerikaanse rechtssysteem heeft uiteraard veel hogere straffen dan in Nederland, buitenproportioneel hoge straffen. Aan de andere kant heeft het Amerikaanse systeem meer rechten en waarborgen voor verdachten en veroordeelden dan in Nederland. Het is bijvoorbeeld ‘makkelijker’ om hier een herzieningsverzoek te winnen omdat er veel meer mogelijkheden zijn om een zaak heropend te krijgen dan in Nederland. In Nederland kan dit alleen als er nieuw bewijs is. In Amerika zijn er ontelbaar veel situaties waardoor iemand een nieuw proces kan krijgen. Een voorbeeld is ‘ineffective assistance of counsel’, iets wat het Nederlandse systeem niet kent. Als je als veroordeelde kunt aantonen dat jouw advocaat slecht werk heeft geleverd en dat jij niet veroordeeld zou zijn als jouw advocaat zogezegd goed werk had geleverd, wordt je veroordeling ongeldig verklaard. Dit is een waarborg voor veroordeelden om ervoor te zorgen dat zij goede rechtsbijstand krijgen. Als je in Nederland tijdens een rechtszaak slecht wordt verdedigd, dan zijn daar geen consequenties aan verbonden en kan je op grond daarvan je zaak niet heropend krijgen. Nederland kan wat dat betreft wel iets leren van het Amerikaanse rechtssysteem.”

Welke kwaliteiten vind je onmisbaar voor een advocaat die in jouw vakgebied wil werken?

“Het vermogen om kritisch, analytisch en ‘outside the box’ na te kunnen denken samen met de overtuiging dat je iets goeds voor een ander wil doen. Vooral dat laatste is denk ik zeldzaam in deze tijd; om zonder eigen belang te vechten voor een ander omdat je daarin gelooft. Ik krijg vaak stageverzoeken en ik vraag altijd waarom potentiële kandidaten onterecht veroordeelden zouden willen helpen. Ik krijg vaak het antwoord: “Ik wil wel eens kijken of het iets voor mij is,” of “ik wil meer ervaring opdoen.” Dat is prima, maar dan moet je niet bij mij komen werken. Je moet dit werk niet voor jezelf doen. Je moet dit werk doen vanuit de overtuiging dat je de onterecht veroordeelde wilt helpen.”

Zijn er specifieke soft skills die je in de praktijk hebt ontwikkeld die je niet op de universiteit hebt geleerd?

 “Hoe om te gaan met veroordeelden, vooral levenslanggestraften. Dit zijn vaak mensen die geen vertrouwen meer hebben in advocaten of in het rechtssysteem. Mijn cliënten zitten vaak al tien, twintig, of soms zelfs bijna dertig jaar vast. Het is erg lastig hun vertrouwen te winnen en de universiteit bereid je niet voor op de gesprekken die je met ze hebt. Naarmate je vaker naar de gevangenis gaat om met deze mensen te praten, leer je steeds beter hoe daarmee om te gaan. Dat is een leerproces maar van essentieel belang als je dit werk wil doen.”

Wat beschouw je als je grootste overwinning of succes in je carrière tot nu toe?

“Clintons vrijlating op borgtocht en het heropenen van Romans zaak zijn mooie momenten geweest.”

Waar zie je jezelf over tien jaar? Zie je jezelf ooit terugkeren naar Nederland, of blijf je je inzetten voor de Amerikaanse rechtspraktijk?

“Ik zie mijzelf niet meer terugkeren naar Nederland. Er zijn hier bijna 200 terdoodveroordeelden en meer dan 13.000 levenslanggestraften terwijl Texas niet eens twee keer zoveel inwoners heeft als Nederland. De straffen zijn ongekend hoog. Met zoveel mensen in de gevangenis zijn er logischerwijs ook meer mensen onterecht veroordeeld. Zij hebben een advocaat nodig die hen gratis kan bijstaan, en daar zijn er hier niet veel van. Ik vind dus dat ik mijn kennis en kunde het beste kan inzetten voor mensen die dat het meeste nodig hebben, en die mensen zijn hier in Texas.”

Als je een advies mag geven aan jonge studenten/advocaten die een internationale carrière overwegen, wat zou dat zijn?

“Doen! Ga eerst een stage lopen in de VS en kijk of het werk iets voor je is en wat je precies wil doen. Een ervaring in het buitenland, met een buitenlands rechtssysteem, is ontzettend leerzaam en maakt je een betere jurist, zelfs als je weer teruggaat naar Nederland. Het vergt wel wat uithoudings- en doorzettingsvermogen: je moet opnieuw een heel rechtssysteem bestuderen en je leven opnieuw opbouwen. Maar ik heb nog geen seconde spijt gehad.”

De doodstraf blijft een van de meest omstreden onderwerpen binnen het Amerikaanse rechtssysteem, met een enorme politieke en sociale lading. Federale en staatsrechtspraak spelen hierin verschillende rollen, en de standpunten van opeenvolgende presidenten hebben vaak grote invloed op het beleid. Recente ontwikkelingen, zoals president Bidens beslissing om 37 federale terdoodveroordeelden levenslang te geven en de aangekondigde plannen van Donald Trump om juist meer executies door te voeren, illustreren de enorme polarisatie rondom dit onderwerp. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor het Amerikaanse rechtssysteem, en hoe ervaart Merel Pontier dit als advocaat?

Hoe kijk jij als advocaat voor ter dood veroordeelden naar de beslissing van president Biden om de doodstraffen van 37 federale gevangenen om te zetten in levenslange gevangenisstraffen? Zie je dit als een duurzame stap richting hervorming van het Amerikaanse rechtssysteem, of is het vooral symbolisch?

 “Dit is naar mijn mening niet symbolisch. Biden heeft letterlijk het leven gered van deze 37 terdoodveroordeelden, want Trump zou ze hebben laten executeren. Het is alleen niet een stap die daadwerkelijk verandering in het systeem teweeg zal brengen. Voor het afschaffen van de doodstraf zal de United States Supreme Court moeten beslissen dat deze straf onmenselijk is.” 

Donald Trump heeft laten weten dat hij, als hij opnieuw president wordt, vol wil inzetten op het uitvoeren van de doodstraf. Wat zegt deze polarisatie over de politieke rol van de doodstraf in de VS, en hoe beïnvloedt deze dynamiek jouw werk in de praktijk?

“De president heeft geen invloed op staatsgevangenen. De Amerikaanse president kan alleen invloed uitoefenen op federale gevangenen. Ik werk niet aan federale strafzaken, ik merk in de praktijk dus niets van Trumps voornemen om federale terdoodveroordeelden te laten executeren.”

Met dank aan Merel Pontier voor haar openhartige verhaal en inspirerende inzet voor rechtvaardigheid. Haar unieke perspectief en strijd tegen onrecht bieden waardevolle inzichten en laten zien wat het betekent om echt een verschil te maken in het leven van anderen.